معماری «ایرانی- اسلامی»، این ها تنها دو واژه‌ی تهی از معنا نیستند که در کنار یکدیگر قرار گرفته باشند، بلکه مکتب و علمی هستند که سالیان سال، نسل‌های مختلف برای رسیدن به یک مطلوب در عرصه معماری و تاثیر این موضوع بر زندگی اجتماعی تلاش کرده‌اند.
حفظ کرامت و احترام انسان، پرهیز از بیهودگی، تبعیت از نیازها و ابعاد انسانی، استفاده از مصالح بومی و توجه عمیق به فن اجرای ساختمان، پنج ویژگی اساسی است که در معماری ایرانی- اسلامی مورد توجه قرار می‌گیرد. بخشی از این ویژگی‌ها، در معماری داخلی ساختمان است و بخش دیگر از آن که بسیار در معماری تاریخی ما، مورد توجه قرار گرفته است، نماهای ساختمانی است که هر یک از اینگونه طرح‌ها، معانی والای انسانی و الهی را به نمایش می‌گذارد.
با این مقدمه، آنچه که امروز در معماری بیرونی و نمای بناها مشاهده می کنیم، سردرگمی عجیبی است که طراحان این نماها به آن دچار شده‌اند. در این شهر، انواع سبک معماری از دوران مختلف و فرهنگ‌های متفاوت، به چشم می‌خورد: سنتی، کلاسیک، مدرن، پسُت مدرن و غیره. کافی است تنها فرصتی یابیم و در کوچه پس کوچه‌های قزوین قدم بزنیم. از محله‌های جنوبی گرفته تا به اصطلاح محله‌های مدرن شمال شهر. تا نماهای عجیب و غریبی را بیابیم که نه تنها خلاقیتی در طراحی آنها به چشم نمی‌خورد، بلکه کپی‌برداری ناشیانه‌ای است از سبک‌های معماری غربی، که بدون توجه به خاستگاه اقلیمی و آب و هوایی این نوع نماها، در طراحی بناهای ایرانی به اجرا درآمده است. آن هم در شهری که مسوولان شهرداری‌اش داعیه‌ی برگزاری نخستین اجلاس جهانی «شهری اسلامی» را دارند، شهری که در سایه‌ی بی‌توجهی نهادهای مسوول، نماهایی در بناهای مسکونی، تجاری و اداری، رواج یافته است که در آنها، نشانی از فرهنگ و هنر ایرانی نیست.
به نظر می‌رسد هنوز در عرصه مدیریت شهری، در خصوص این موضوع اتفاق نظری وجود ندارد. به گونه‌ای که برخی از اعضای شورای شهر قزوین با انتقاد از شهرداری به دلیل بی توجهی این سازمان به مقوله معماری ایرانی اسلامی از ضرورت رسیدگی به این موضوع می‌گویند؛ در حالی که هنوز در تعریفی که آنان از آنچه به عنوان، معماری ایرانی- اسلامی نام می‌برند، به نظر واحدی نرسیده‌اند.
معماری ایرانی اسلامی رویاست!
همین چندی پیش بود که نصرتی، شهردار قزوین، در دیدار با یک عضو هیات علمی دانشگاه معماری مالزی، از تلاش شهرداری برای حمایت از سه گروه دانشمندان علوم دینی، شهری و مجریان شهری برای احیای معماری اسلامی در کشورهای اسلامی خبر داد. در حالی که آقای شهردار، تنها چند روز پیش از آن و در مراسم تقدیم بودجه پیشنهادی شهرداری برای سال ۹۳، در صحن شورای شهر، اجرای معماری ایرانی، اسلامی را در وضعیت امروز، رویا خوانده بود!
وی که در این جلسه، توسط شماری از اعضای شورای شهر، نسبت به بی‌توجهی شهرداری به معماری ایرانی-اسلامی مورد انتقاد قرار گرفته بود، با بیان اینکه معماری ایرانی-اسلامی، صرفا استفاده از آجر در نمای ساختمان نیست، به صدور مجوز برای ساخت چند طبقه بیشتر در کنار یک ساختمان مسکونی دیگر اشاره کرد که این موضوع را نقض کننده ماهیت معماری اسلامی دانست.
در این میان، یک کارشناس شهرسازی معتقد است نباید معماری ایرانی-اسلامی را صرفا در ساختار بناهای تاریخی جستجو کنیم و تقلید از آنها در طراحی بناهای مدرن امروزی را، بهره‌گیری از معماری ملی بدانیم.
وحید میری با ارائه این توضیح، به فروردین امروز می‌گوید: «به جای کپی‌برداری از معماری تاریخی باید دلایل، الگوها و اِلمان‌های این بناها استخراج شود و با استفاده از این پارامترها، پیوندی بین معماری ایرانی، اسلامی با معماری مدرن ایجاد کنیم».
وی براین باور است: یکی از ویژگی‌های برجسته معماری ایرانی-اسلامی، اصلاح سازه‌ها در طول تاریخ است. به گونه‌ای که در یک دوره تاریخی از طاق‌های قوسی شکل استفاده می‌شده و در دوره‌ای دیگر با توجه به مقتضیات زمانی و پیشرفت‌های صورت گرفته نوعی دیگر مورد استفاده قرارگرفته است.
میری با اشاره به اینکه در حوزه پژوهش در این مورد فعالیت‌هایی نیز صورت پذیرفته، می‌گوید: امروز در مقطع دکترای معماری، گرایشی تحت عنوان شهرسازی اسلامی داریم و هم اینکه پژوهش‌های فراوانی صورت گرفته که البته همچون موارد دیگر، عملیاتی نشده است.
در همین حال، معاون شهرسازی و معماری شهردار قزوین، با بیان اینکه در ماده ۱۶۹ قانون پنجم توسعه به این مورد اشاره شده است، می‌گوید: «نشست‌های مختلفی برای پیگیری این مورد در شهرداری‌های کشور برگزار شده است ولی تا امروز، به نتیجه‌ی مشخصی نرسیده است».
پیگیری‌ها بی نتیجه مانده است
فرزانه نظری پور، می افزاید: «با توجه به دیدار اخیر اعضای شورای شهر تهران با مقام معظم رهبری و توصیه اکید ایشان در خصوص معماری ایرانی-اسلامی، این موضوع در دستور کار قرار گرفته است و در همین ارتباط، امسال همایش سیمای شهری در منظر تاریخی با پیگری معماری ایرانی-اسلامی برگزار خواهد شد. وی همچنین از ایجاد مقدمات برای همکاری شهرداری قزوین با دانشگاه علم و صنعت برای تبیین ضابطه‌های معماری ایرانی-اسلامی خبر داد.
به نظر می‌رسد با وجود آنکه، در قانون پنجم توسعه به معماری ایرانی-اسلامی توجه ویژه‌ای شده است، اما نداشتن یک تعریف مشخص از این نوع معماری و در نتیجه عدم وجود برنامه جامع برای ماهیت بخشی به ساختمان‌های شهری، سبب شده است این ماده قانونی نادیده گرفته شود و در رهگذر این اتفاق، بناهایی در کٌهن شهر قزوین، قد علم کنند که نه تنها در معماری داخلی، بلکه در نماهای بیرونی نیز، نشانی از هویت ایرانی– اسلامی ندارند.
حفظ کرامت و احترام انسان، پرهیز از بیهودگی، تبعیت از نیازها و ابعاد انسانی، استفاده از مصالح بومی و توجه عمیق به فن اجرای ساختمان، پنج ویژگی اساسی است که در معماری ایرانی- اسلامی مورد توجه قرار می‌گیرد. بخشی از این ویژگی‌ها، در معماری داخلی ساختمان است و بخش دیگر از آن که بسیار در معماری تاریخی ما، مورد توجه قرار گرفته است، نماهای ساختمانی است که هر یک از اینگونه طرح‌ها، معانی والای انسانی و الهی را به نمایش می‌گذارد.
با این مقدمه، آنچه که امروز در معماری بیرونی و نمای بناها مشاهده می کنیم، سردرگمی عجیبی است که طراحان این نماها به آن دچار شده‌اند. در این شهر، انواع سبک معماری از دوران مختلف و فرهنگ‌های متفاوت، به چشم می‌خورد: سنتی، کلاسیک، مدرن، پسُت مدرن و غیره. کافی است تنها فرصتی یابیم و در کوچه پس کوچه‌های قزوین قدم بزنیم. از محله‌های جنوبی گرفته تا به اصطلاح محله‌های مدرن شمال شهر. تا نماهای عجیب و غریبی را بیابیم که نه تنها خلاقیتی در طراحی آنها به چشم نمی‌خورد، بلکه کپی‌برداری ناشیانه‌ای است از سبک‌های معماری غربی، که بدون توجه به خاستگاه اقلیمی و آب و هوایی این نوع نماها، در طراحی بناهای ایرانی به اجرا درآمده است. آن هم در شهری که مسوولان شهرداری‌اش داعیه‌ی برگزاری نخستین اجلاس جهانی «شهری اسلامی» را دارند، شهری که در سایه‌ی بی‌توجهی نهادهای مسوول، نماهایی در بناهای مسکونی، تجاری و اداری، رواج یافته است که در آنها، نشانی از فرهنگ و هنر ایرانی نیست.
به نظر می‌رسد هنوز در عرصه مدیریت شهری، در خصوص این موضوع اتفاق نظری وجود ندارد. به گونه‌ای که برخی از اعضای شورای شهر قزوین با انتقاد از شهرداری به دلیل بی توجهی این سازمان به مقوله معماری ایرانی اسلامی از ضرورت رسیدگی به این موضوع می‌گویند؛ در حالی که هنوز در تعریفی که آنان از آنچه به عنوان، معماری ایرانی- اسلامی نام می‌برند، به نظر واحدی نرسیده‌اند.
معماری ایرانی اسلامی رویاست!
همین چندی پیش بود که نصرتی، شهردار قزوین، در دیدار با یک عضو هیات علمی دانشگاه معماری مالزی، از تلاش شهرداری برای حمایت از سه گروه دانشمندان علوم دینی، شهری و مجریان شهری برای احیای معماری اسلامی در کشورهای اسلامی خبر داد. در حالی که آقای شهردار، تنها چند روز پیش از آن و در مراسم تقدیم بودجه پیشنهادی شهرداری برای سال ۹۳، در صحن شورای شهر، اجرای معماری ایرانی، اسلامی را در وضعیت امروز، رویا خوانده بود!
وی که در این جلسه، توسط شماری از اعضای شورای شهر، نسبت به بی‌توجهی شهرداری به معماری ایرانی-اسلامی مورد انتقاد قرار گرفته بود، با بیان اینکه معماری ایرانی-اسلامی، صرفا استفاده از آجر در نمای ساختمان نیست، به صدور مجوز برای ساخت چند طبقه بیشتر در کنار یک ساختمان مسکونی دیگر اشاره کرد که این موضوع را نقض کننده ماهیت معماری اسلامی دانست.
در این میان، یک کارشناس شهرسازی معتقد است نباید معماری ایرانی-اسلامی را صرفا در ساختار بناهای تاریخی جستجو کنیم و تقلید از آنها در طراحی بناهای مدرن امروزی را، بهره‌گیری از معماری ملی بدانیم.
وحید میری با ارائه این توضیح، به فروردین امروز می‌گوید: «به جای کپی‌برداری از معماری تاریخی باید دلایل، الگوها و اِلمان‌های این بناها استخراج شود و با استفاده از این پارامترها، پیوندی بین معماری ایرانی، اسلامی با معماری مدرن ایجاد کنیم».
وی براین باور است: یکی از ویژگی‌های برجسته معماری ایرانی-اسلامی، اصلاح سازه‌ها در طول تاریخ است. به گونه‌ای که در یک دوره تاریخی از طاق‌های قوسی شکل استفاده می‌شده و در دوره‌ای دیگر با توجه به مقتضیات زمانی و پیشرفت‌های صورت گرفته نوعی دیگر مورد استفاده قرارگرفته است.
میری با اشاره به اینکه در حوزه پژوهش در این مورد فعالیت‌هایی نیز صورت پذیرفته، می‌گوید: امروز در مقطع دکترای معماری، گرایشی تحت عنوان شهرسازی اسلامی داریم و هم اینکه پژوهش‌های فراوانی صورت گرفته که البته همچون موارد دیگر، عملیاتی نشده است.
در همین حال، معاون شهرسازی و معماری شهردار قزوین، با بیان اینکه در ماده ۱۶۹ قانون پنجم توسعه به این مورد اشاره شده است، می‌گوید: «نشست‌های مختلفی برای پیگیری این مورد در شهرداری‌های کشور برگزار شده است ولی تا امروز، به نتیجه‌ی مشخصی نرسیده است».
پیگیری‌ها بی نتیجه مانده است
فرزانه نظری پور، می افزاید: «با توجه به دیدار اخیر اعضای شورای شهر تهران با مقام معظم رهبری و توصیه اکید ایشان در خصوص معماری ایرانی-اسلامی، این موضوع در دستور کار قرار گرفته است و در همین ارتباط، امسال همایش سیمای شهری در منظر تاریخی با پیگری معماری ایرانی-اسلامی برگزار خواهد شد. وی همچنین از ایجاد مقدمات برای همکاری شهرداری قزوین با دانشگاه علم و صنعت برای تبیین ضابطه‌های معماری ایرانی-اسلامی خبر داد.
به نظر می‌رسد با وجود آنکه، در قانون پنجم توسعه به معماری ایرانی-اسلامی توجه ویژه‌ای شده است، اما نداشتن یک تعریف مشخص از این نوع معماری و در نتیجه عدم وجود برنامه جامع برای ماهیت بخشی به ساختمان‌های شهری، سبب شده است این ماده قانونی نادیده گرفته شود و در رهگذر این اتفاق، بناهایی در کٌهن شهر قزوین، قد علم کنند که نه تنها در معماری داخلی، بلکه در نماهای بیرونی نیز، نشانی از هویت ایرانی– اسلامی ندارند.
محمد غلامی
