صاحب نظران حوزه جمعیت از مدتها قبل، از آغاز شمارش معکوس «بحران جمعیت» در ایران خبر دادند، اما تشدید فشارها و تنگناهای اقتصادی، گسست اجتماعی و کاهش نرخ رشد در نتیجه فروکش کردن تمایل به ازدواج و فرزندآوری در جامعه، روند پیرشدن جمعیت در ایران بیش از آنکه تصور می‌شد، شتاب گرفته است. با این اتفاق، کمتر از سه دهه دیگر حدود ۹۰درصد جمعیت استان قزوین را افرادی تشکیل خواهند داد که در سن جوانی قرار ندارند.
* علت ها و عوامل کاهش نرخ رشد
استاندار قزوین معتقد است: مشکلات اقتصادی و تغییر شیوه زندگی از جمله عوامل کاهش آمار ازدواج در استان به شمار می‌رود که ادامه آن عواقب متعدد اجتماعی را به همراه خواهد داشت.
هدایت‌اله جمالی‌پور البته علت اصلی کاهش رغبت جوانان به ازدواج را تنها به مسایل اقتصادی محدود ندانسته و تاکید می‌کند: صرفا نمی‌توان مشکل را در تنگناهای اقتصادی دید، باید آنچه که میل و رغبت جوانان را به ازدواج و فرزندآوری کاهش داده، توسط دستگاه‌های فرهنگی کشور مورد بررسی و ریشه‌یابی قرار گیرد.
وی با اشاره به اینکه امروز جامعه ما را سالمندی و کاهش میل به ازدواج و فرزندآوری تهدید می‌کند، می‌افزاید: «موضوعات یاد شده متاسفانه جمعیت امروزی کشور و استان را تحت تاثیر خود قرارداده، در حالی که مسایل یاد شده ارتباط مستقیمی با شرایط اقتصادی و رفاه اجتماعی دارند، اما مدلی که اینگونه امروز در جامعه شکل گرفته، نامتعارف است.»
این واقعیت را نباید از نظر دور داشت که نیروی انسانی جوان به عنوان یکی از مولفه‌های مهم در رونق اقتصادی هر کشور به شمار می‌رود و امروز کشورهای توسعه‌یافته به علت آنچه که در نتیجه پیرشدن جمعیت در آن کشورها اتفاق افتاده، بخش بسیاری از کسری جمعیت جوان و نیروی کار مورد نیاز خود را از طریق مهاجرت‌پذیری، جبران می‌کنند.
بر طبق آخرین آمار موجود که سازمان مهاجرت و توسعه بین‌المللی آن را منتشر کرد، کل مهاجرت در سطح جهان در سال۲۰۰۹ میلادی، برابر با ۲۱۳میلیون نفر بوده که از این میان کشورهای غربی و در راس آن امریکا با پذیرش ۴۳میلیون نفر مهاجر، بالاترین میزان پذیرش مهاجرت را به خود اختصاص داده است. کمبود نیروی کار فعال، پویا و جوان برای پیشبرد اهداف توسعه و رشد اقتصادی در این کشورها موجب شده است تا سیاست جذب مهاجر با محدودیت‌های کمتری نسبت به کشورهای دیگر صورت بگیرد.
* افزایش نرخ رشد تنها با موالید نیست
با این همه، معاون فنی مرکز بهداشت استان تاکید می‌کند: برخی رشد جمعیت را تنها در افزایش تعداد موالید و یا کاهش نرخ را بر اثر کاهش ازدواج و فرزندآوری قلمداد می‌کنند، این درحالیست که افزایش نرخ رشد جمعیت به شاخصه‌های دیگری نیز وابسته است.
ناهید یزدی می‌افزاید: وقوع بیش از ۱۶هزار تصادف سالانه در کشور، زنگ هشداری برای از دست دادن فرصت‌های افزایش نرخ رشد جمعیت است، چراکه اکثر آن‌ها از سرپرستان خانوار و مردان در سن باروری هستند. همچنین فوت هزار و ۵۰۰نفر در سال در جریان حوادث ناشی از کار، وجود ۳میلیون زوج نابارور در کشور و افزایش آمار طلاق ازجمله موانعی است که در مسیر نرخ رشد جمعیتی استان قرار دارد.
وی با تأکید بر لزوم اصلاح سبک زندگی و تغذیه برای جلوگیری از بیماری‌های قلبی عروقی و انواع سرطان‌ها تصریح می‌کند: اگر در خصوص موارد ذکرشده تأمل و برنامه‌ریزی لازم صورت گیرد بی‌شک نرخ رشد استان نیز تغییر کرده و از شتاب پیرشدن جمعیت خواهد کاست.
به گفته این کارشناس، در حال حاضر، افزایش میانگین سن ازدواج، کاهش تعداد ازدواج، روند روبه افزایش طلاق، افزایش فاصله بین ازدواج و تولد فرزند اول و فرزندان بعدی، تمایل به تک فرزندی، تزلزل بنیان و پایداری خانواده‌ها (طلاق عاطفی)، آسیب‌های اجتماعی از جمله اعتیاد، طلاق و سقط، ناباروری و مرگ زودرس؛ مهمترین چالش‌های روند کاهشی نرخ باروری کلی و در نتیجه کاهش نرخ رشد هستند.
در همین حال، مدیرکل ثبت احوال قزوین درباره هشدارهای کارشناسان درخصوص پیرشدن جمعیت استان می‌گوید: نرخ رشد یکی از مهمترین مؤلفه‌های جمعیتی است، بر همین اساس نرخ رشد جمعیت استان در سال ۹۰ معادل یک درصد بود که این میزان در سال۱۳۹۵ به ۱/۱۷درصد رسید، اما در سال۹۸ مجددا این عدد به «یک» نزدیک شد و زنگ خطر کاهش جمعیت را به صدا درآورد.
* پیری زودرس در انتظار قزوینی‌ها
حسن وفایی با تاکید بر اینکه، جمعیت استان در سال۱۴۳۰ در صورت تحقق کاهش باروری با شیب ملایم، یک میلیون و ۹۷۰هزارنفر پیش‌بینی شده است، می‌افزاید: بالاترین نرخ رشد جمعیتی استان متعلق به سال‌های۹۰ تا ۹۵ بوده است و در ۱۵سال آینده ۲۲درصد از جمعیت استان به ۳۰تا ۶۴سال می‌رسد که بر همین اساس، جمعیت پیری را در استان خواهیم داشت.
وی تصریح می‌کند: در حال حاضر، ۲۳.۸درصد جمعیت استان قزوین صفر تا ۱۴سال، ۲۱.۵درصد از ۱۵ تا ۲۹سال و ۲۲درصد از ۳۰ تا ۶۴سال است، سیر نمودار ثبت وفات استان نیز از سال۹۴ به آرامی به سمت بالا در حال حرکت است که طبیعی است چون جمعیت استان هر سال پیرتر می‌شود میزان نرخ وفات استان برابر با میانگین کشوری ۴.۹در هزار است.
براساس داده‌های آماری مرکز آمار ایران، وضعیت هرم سنی در نتیجه سرشماری نفوس و مسکن سال۱۳۹۵، جمعیت ایران از حالت بسیار جوان به جوان و بزرگسال تغییر شکل داده و در هرم سنی این سال، افزایش فوق‌العاده جمعیت گروه‌های سنی ۲۴-۲۰ و ۲۹-۲۵ ساله کاملا نمایان است. این وضعیت موجب شده تا کشور از پدیده «تورم جوانی» بگذرد و آرام آرام سمت و سوی میانسالی و پیری به خود بگیرد. باید توجه داشت که تورم جوانی زمانی به وجود می‌آید که ۲۰درصد کل جمعیت یا بیشتر شامل جوانان و نوجوانان (گروه سنی ۲۴-۱۵) باشد.
گرچه آمار ارائه شده توسط معاون استاندار قزوین، باستناد ۲۶درصد جمعیت جوان در استان، وضعیت هرم سنی را «جوان» رو به «میانسال» می‌داند، اما با آنچه در خصوص روند کاهش نرخ رشد در نتیجه علت‌ها و عوامل مختلف به آن اشاره شد، میانگین سنی جمعیت استان قزوین که در حال حاضر ۳۱سال است، حدود سال۱۴۲۰ به ۴۵سال خواهد رسید.
اتفاقی که پیش از این سازمان ملل متحد نسبت به آن هشدار داده بود، اما در سایه بی‌تدبیری و عدم اتخاذ راهبردهای مبتنی بر واقعیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، امروز در نقطه‌ای ایستاده‌ایم که آرام آرام از شمار جمعیت مولد، پویا و خلاق کشور کاسته می‌شود و نسل‌های آینده با انبوه مشکلات ناشی از پیامدهای وحشتناک این اتفاق شوم روبه‌رو خواهند شد.
علیرضا جوادی
